Een man zit in de gevangenis en krijgt de raad om alles op te schrijven. Het zal hem rust geven en zijn zelfkennis vergroten. De reden van Ruben Katz' detentie komen we maar mondjesmaat te weten. Rustig wordt hij van het schrijven niet, integendeel. Zijn vertelling, opgetekend in Hema-schriftjes, windt hem mateloos op. De auteur van De rat van Amsterdam, Pieter Waterdrinker, brengt die opwinding op flamboyante wijze over.

Waterdrinker lezen is een feest. Niks voorzichtigheid, dichtgeknepen billen, correctheid van welke orde ook. Niks Hollandse zuinigheid. Nee, vol, vet, alles of niets, groots, als een reus, als een Rus. Dat is Waterdrinker: geen water, maar pure spiritus.

De making of van dit verhaal begint met een bestseller uit 2002: Hoe word ik een rat?, schitterende lulkoek van Joep Schrijvers, een klassieker over management, waarvan inmiddels meer dan 200.000 exemplaren verkocht zijn. Schrijvers analyseert en fileert het zakenleven in Nederland, bij uitbreiding in Mensenland, dat gaandeweg meer op Rattenland begint te lijken. Je zou het boek kunnen opvatten als een handleiding voor gewiekste, genadeloze zakenlui. Denken wij, naïeve zielen, dat het alleen in Rusland gebeurt, dan worden we hier met onze neus op de feiten gedrukt: het zit overal. 'Rattenwerk', stelt Schrijvers, 'bestaat uit het benutten van de zwakheden van de medemens te eigen bate. Als je een goede rat wilt worden, dan train je jezelf in het snel opsnuiven van verborgen verlangens en angsten van je tegenstander.' De rat van Waterdrinker is zo'n exemplaar.

Tweede inspiratiebron: een échte rat, genaamd Boudewijn Poelmann, de man achter de Nederlandse Postcode Loterij, die bij Waterdrinker Clemens Mudmann heet en een doortrapte opportunist is die de mediagenieke Nationale Armenloterij opricht en een gouden businessmodel creëert: geld verdienen op de rug van arme mensen.

Rusland

Verder speelt Rusland uiteraard een cruciale rol in deze roman; Waterdrinker woont er al vijfentwintig jaar. Katz is afkomstig uit de Sovjet-Unie, want hij is geboren en getogen in Letland, bij de Baltische westgrens van de USSR. Hij vertelt over de emigratie van zijn gezin naar Israël, waarvoor papieren worden vervalst om de Joodse afkomst te bewijzen, en over de mislukking, want hij blijft hangen in het bloembollenkoninkrijk-aan-zee Nederland. Het verhaal beslaat drie fasen: de schooltijd van Katz in Nederland, zijn engagement bij de Nationale Armenloterij en zijn werk bij het Siberisch Front, een bont gezelschap Europeanen dat reclame maakt voor emigratie naar Rusland. De roman is ook een liefdesverhaal, want Katz is verslingerd op de dochter van de directeur van de Armenloterij, het meisje met de mythische naam Phaedra.

Het verhaal waaiert breed uit. Waterdrinker is een meester in de barok. Elk detail doet ertoe, elke kleinigheid kan een bijzonderheid worden. Op die manier is deze roman ook vele romans: een avonturenboek voor heel stoute jongens, een sappige, maar nooit zoetsappige liefdesgeschiedenis, een detective met ballen, een aandoenlijk familieverhaal, een heldere maar nooit gratuite sleutelroman en - last but not least - een kroniek van een uiteenvallende kapitalistische graaicultuur. Er duikt zelfs een virusje op, niet te verwaarlozen, zoals we inmiddels hebben begrepen. Rode draad is de Boulevard of Broken Dreams.

Misschien mogen we deze roman ook een politieke roman noemen, in die zin dat de auteur ons niet de antwoorden op de prangende vragen van deze tijd geeft, maar de vragen juist buitengewoon helder verwoordt. Het verhaal is door en door zwart, maar niet pessimistisch. Het is cynisch, maar niet zelfvernietigend. Integendeel: dat Waterdrinker erover vertelt op zo'n invoelende manier, legt juist de onwelriekende, weke plooien van onze samenleving bloot, daar waar links en rechts er al lang niet meer toe doen.

Tragikomedie

Waterdrinker heeft de smeerlapperij van de Sovjet-Unie goed bestudeerd, maar ook die van post-Sovjet Rusland, en natuurlijk die van het hele neoliberale circus. Dit rattenrelaas is een tragikomedie.

De lezer mag lachen, maar zijn lach is doortrokken van tranen. Zo bont als het rattenleven is, zo is ook Waterdrinkers stijl. 'God beware ons voor de romannetjes', schrijft hij zelf over zichzelf, 'voor het maandverbandproza, het eliteproza, het boerenzonen- en dochterproza, het feministenproza.' Mild is deze auteur niet.

Kortom, met deze roman heeft Waterdrinker nog maar eens bewezen dat hij kan schoppen en schelden op een zielroerende manier, en dat er nog zoiets bestaat als een roman met ideeën die ons uit onze slaap moeten houden. Ratten zullen er altijd zijn, en gelukkig dus ook rattenvangers. Die moeten we koesteren.

Nijgh & Van Ditmar, 592 blz., 26,99 € (e-boek 14,99 €).

Verberg tekst

De protagonist, Ruben Katz, zit in een Nederlandse gevangenis een korte straf uit. In HEMA-schriftjes tekent hij op hoe hij daar is beland. We lezen hoe hij en zijn familie Riga ontvluchten en hoe ze op dooreis naar Israël, betoverd door de overvloed van het kapitalisme In Nederland, besluiten zich blijvend hier te vestigen. Katz vertelt over zijn integratie, zijn rechtenstudie en carrière bij de Nationale Armenloterij, de obsessieve liefde voor Phaedra, de dochter van de steenrijke directeur, en over zijn transformatie tot de rat uit de titel. Het laatste en langste deel van zijn herinneringen gaan over zijn inzet voor het 'Siberisch Front', die op het Baikalmeer fataal eindigt met de dood van Phaedra. Verdacht van moord levert Rusland Katz ten slotte uit aan Nederland om hier alsnog zijn straf voor valsheid in geschrifte uit te zitten. De hoge verwachtingen die deze 600 pagina's dikke roman wekt, worden nauwelijks waargemaakt. De plot is bizar, de scheldkanonades op het zgn. neoliberalisme zijn grote clichés en last but not least, Ruben Katz blijft een ongrijpbaar 'flat character'. Verberg tekst

Het is alweer even geleden, maar velen zullen zich Pieter Waterdrinker nog wel herinneren als de bevlogen spraakwaterval met de bourgondische uitstraling in het VPRO-programma 'Zomergasten'. De boodschap van zijn verhaal was dat wij meer moeite moesten doen om Rusland te begrijpen, maar hij bracht die boodschap met honderd zijpaden, even boeiend als verwarrend. Waterdrinker is een verteller die alles met alles weet te verbinden, of hij nou spreekt of schrijft. In 2018 brak hij verrassend door bij het grote publiek met 'Tsjaikovskistraat 40', een verzameling autobiografische schetsen over zijn leven in Rusland met vrouw en drie katten, hoewel het natuurlijk over meer ging, want als je Waterdrinker leest krijg je de héle Waterdrinker: een swingend en bomvol verhaal. Van de Hollandse kaalheid houdt hij niet: "Klein, geserreerd, met nooit een woord te veel. Wát een literatuur", schrijft hij sarcastisch in 'Tsjaikovskistraat 40'.

Dat is niet anders in zijn nieuwe, lijvige roman 'De rat van Amsterdam'. Ook hier gaat hij meteen vol op het orgel: "God beware ons voor de romannetjes! Voor het maandverbandproza, het eliteproza, het boerenzonen- en dochterproza, het feministenproza ..." enzovoort. Tja, bij Waterdrinker is minder minder en meer meer. De patatzak op het omslag is niet alleen een beeld van ons Hollandse 'bloembollenkoninkrijk' waar Waterdrinker graag tegen tekeergaat, maar het vat ook de overtuiging van de schrijver samen: vet en overdadig mág.

De rat van Amsterdam is Ruben Katz, zoon van Letse immigranten. Vanuit de gevangenis vertelt hij zijn verhaal, dat begint met de verhuizing van het gezin Katz uit Riga naar Nederland, en ruim dertig jaar later eindigt met een noodlottig ongeval op het dichtgevroren Baikalmeer in Siberië. Ruben schrijft in zijn cel alles op in Hema-schriftjes. Zijn breed uitwaaierende verhaal kent grofweg drie episoden: Rubens middelbareschooltijd in Amsterdam, de tijd dat hij werkt voor de Nationale Armenloterij, en zijn avonturen met het 'Siberisch Front', een bont gezelschap Europeanen dat door Rusland reist, doordrongen van het vreemde idee dat Rusland de ideale bondgenoot is in de strijd tegen China. Als rode draad door de drie episoden loopt Rubens obsessieve liefde voor Phaedra, oud-klasgenoot en dochter van de steenrijke directeur van Nationale Armenloterij - een niet mis te verstane persiflage op de Postcodeloterij.

De eerste episode is de meest geslaagde van de roman. Waterdrinker zet de problemen van het immigrantengezin scherp en invoelbaar neer. Moeder komt de dood van haar dochtertje niet te boven, vader is germanist maar moet met laagbetaalde baantjes genoegen nemen en Ruben zelf is een puisterige hunkeraar, intelligent en eenzaam. In het tweede deel wordt hij een rat - een metamorfose die zich wanneer hij dat maar wenst ook fysiek voltrekt en die wel wat vraagt van de inschikkelijkheid van de lezer.

Die hele loterij is niets anders dan een rattenhol, een geldmachine voor de stinkend rijke bazen. De schrijver hamert het er goed in: de kampioenen van de liefdadigheid zijn stuk voor stuk ordinaire zakkenvullers. Ruben is een echte Waterdrinker-protagonist: een handige laagvlieger, een opportunist, een meeloper uit lijfs-behoud. Hij speelt het spel mee zonder er ooit bij te horen. Waterdrinkers stijl is zwierig en overdadig, op een aantrekkelijk, toegankelijke manier. Zijn toon is licht, soms bijtend satirisch.

Van vergelijkingen zoals 'mozzarellableke lijf' en 'bakstenen koelte' moet je houden, maar origineel en beeldend zijn ze wel. Soms gaat het mis: bij 'een orgie van poezen' kan ik me niet veel voorstellen en verderop zijn er ook nog orgieën van cadeautjes, zeep-flacons en seksspeeltjes. In het deel dat zich in Rusland afspeelt, sloeg bij mij de verveling toe. De uitweidingen werden mij te willekeurig. De verwikkelingen rond de stoet 'idealisten' die zich elke reisdag opnieuw klem zuipen vond ik vrij saai, tot het verhaal ineens venijnig snel naar de voltooiing rept, in een goedgeschreven scène waarin je de Siberische vrieskou op je huid voelt.

Het probleem is: je voelt die kou wel, maar de pijn van de personages niet. Dat Ruben Katz na de sterke jeugdscènes als personage eerder oppervlakkiger dan gelaagder wordt, is een tekortkoming van deze roman, die als inktzwarte tragikomedie desondanks bewondering afdwingt. Waterdrinker blinkt uit in de cynische tirades tegen een onwelriekende wereld. Maar als hij zijn wereld alleen nog maar bevolkt met ratten en idioten, geloof je het tenslotte wel.

Nijgh & Van Ditmar; 590 blz. € 26,99.

oordeel

Bomvol verhaal blinkt uit in cynische tirades.

Verberg tekst